ηπειρογενετικές κινήσεις

Όρος της γεωλογίας, που εκφράζει το σύνολο των αργών κινήσεων που προκαλούν τις κατακόρυφες μετατοπίσεις (εξάρσεις ή καθιζήσεις) εκτεταμένων περιοχών της Γης, χωρίς να διαταράσσεται ο τεκτονικός ιστός των πετρωμάτων, είτε με πτυχώσεις είτε με ρήγματα μεγάλης σημασίας. Οι κινήσεις αυτές ονομάζονται ηπειρογενετικές και διακρίνονται σε καθοδικές –που προκαλούν την επίκλυση της θάλασσας κοντά στις ακτές (transgression)– και σε ανοδικές, που προκαλούν αντίθετα την αποχώρηση της θάλασσας (regression). Οι η.κ. είναι συνεχείς σε γενικές γραμμές, διακόπτονται όμως από περιόδους εξασθένησης ή ηρεμίας ή ακόμα και αντίθετης κίνησης. Η επίκλυση και η αποχώρηση της θάλασσας είναι τα κυριότερα ίχνη των κινήσεων αυτών και αποδεικνύονται από τις θαλάσσιες αναβαθμίδες (Φιννοσκανδία). Άλλη απόδειξη είναι οι οριζόντιες επιφάνειες που επαναλαμβάνονται με κλιμακωτή διάταξη στις παρυφές των ορέων. Οι ποτάμιες αναβαθμίδες συνδέονται επίσης σε πολλές περιπτώσεις με τη συνεχή άνοδο της περιοχής (που διακόπτεται κατά διαστήματα) έτσι που, ενώ θα έπρεπε να γίνεται συνεχής εκβάθυνση του ποτάμιου δικτύου, οι διακοπές αυτές έχουν ως συνέπεια την ελάττωση της κλίσης και επομένως την πρόσχωση και τη δημιουργία αναβαθμίδων. Τέλος, η επανεμφάνιση των ρηγμάτων πάνω στις παλιές ηπείρους αποδεικνύει την ύπαρξη των η.κ. Η ανοδική κίνηση δεν γίνεται ομοιόμορφα σε μια περιοχή, αλλά με τη μορφή αναθολώσεων (μεγάλης ακτίνας καμπυλότητα), που σε ορισμένες ζώνες έχει τη μέγιστη τιμή, ενώ πλευρικά εξασθενεί (Σκανδιναβία, Φιλανδία). Γενικά, οι μεγάλες η.κ. υπήρξαν σύγχρονες με τις διαστροφικές κινήσεις που δημιουργούνταν στις πλησιόχωρες ζώνες της ορεογένεσης. Φαίνεται έτσι να αποδεικνύεται ότι η ίδια η ηπειρογένεση είχε την ικανότητα –εφόσον η μάζα του υλικού που άρχιζε να κινείται ήταν τεράστια– να προκαλεί τις έντονες αυτές πτυχώσεις της ορεογένεσης. Ενώ όμως οι πτυχώσεις αυτές έπλητταν περιοχές σχετικά περιορισμένες, με έντονους διαστροφισμούς που εξελίσσονταν σε χρονικά διαστήματα σχετικά σύντομα, η ηπειρογένεση διαπιστώνεται σε πολύ εκτεταμένες περιοχές της Γης, αλλά με ρυθμό εξαιρετικά αργό (με ταχύτητα που αντιστοιχεί μόνο σε γεωλογικούς χρόνους) και με παραμορφώσεις ακτίνας καμπυλότητας τόσο μεγάλης που πρακτικά εξομοιώνονταν με κάθετες μετατοπίσεις. Τα αίτια της γένεσης του φαινομένου των η.κ. μπορούν κατά κύριο λόγο να αναζητηθούν στο φαινόμενο των θερμικών ρευμάτων που βρίσκονται σε κίνηση στις ζώνες κάτω από τη λιθόσφαιρα, στην αποκατάσταση ισορροπίας στις μάζες των πετρωμάτων (που συνδέεται με τα ισοστατικά αίτια) κλπ. Η ηπειρογένεση είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που καθορίζουν τη μορφολογική εξέλιξη μιας περιοχής. Ίχνη η.κ. έχουν ανακαλυφθεί σε πολλές περιοχές του φλοιού της Γης που ανήκουν σε διάφορες γεωλογικές εποχές. Η σκανδιναβική ασπίς, για παράδειγμα, μετατοπίστηκε καθέτως κατά το μέσο κάμβριο, ενώ η καναδική ασπίς μετατοπίστηκε κατά το ανώτερο κάμβριο. Πιο πρόσφατα τοποθετείται η ηπειρογένεση της περιοχής των Απαλαχίων oρέων. Ο Καναδάς, η Σκοτία και η Ιταλική χερσόνησος ανυψώθηκαν κατά τα τέλη του τριτογενούς και κατά το τεταρτογενές. Ο σχηματισμός του Αιγαίου πελάγους είναι αποτέλεσμα κατακρημνίσεων, καθοδικών κινήσεων (βαθιών συνιζήσεων) και επικλύσεων της θάλασσας στο εσωτερικό της Αιγηίδος. Σήμερα στην Ελλάδα παρατηρούνται κυρίως ανοδικές κινήσεις, επακόλουθο παλαιότερων καθοδικών. Βλ. λ. βραδυσεισμοί. Τα ηπειρογενετικά φαινόμενα έχουν επιδράσει σε εκτεταμένες ζώνες στον φλοιό της Γης. Οι ανυψώσεις ή οι καθιζήσεις των περιοχών αυτών οδήγησαν είτε στην επίκλυση είτε στην απόσυρση της θάλασσας. Το υποθαλάσσιο ανάγλυφο του νησιού Έλβα δείχνει καθαρά, με τις κοιλάδες διάβρωσης, ότι κάποτε το νησί ήταν ενωμένο με την ήπειρο (αριστερό σχήμα) και ότι ηπειρογενετικά φαινόμενα έχουν επιδράσει και έχουν οδηγήσει στη σημερινή κατάσταση (δεξιό σχήμα).